– خلاقیت به عنوان نیروی حیاتی^[۵۱] : داروین به موازات نظریه مشهور تکاملی خود ، خلاقیت را عامل ذاتی حیات که پیوسته در حال نوشدن است دانست. براین اساس ماده بی جان غیرخلاق محسوب می‌گردد . به نظر می‌رسد که نیروی خلاق تکامل ، خود را به صور گوناگون پایان ناپذیری عرضه می‌کند که یکتا ، بی نظیر ، غیرقابل تکرار و بازگشت ناپذیر هستند.(دوبزهانسکی^[۵۲] ۱۹۵۷). یکی از پیشتازان این نظریه بیولوژیکی شخصی بنام ادموند سینوت ( ۱۹۶۲ )است وی اعتقاد داشت که حیات ماهیتا خلاق است چرا که خود را سازمان می‌دهد تنظیم می‌کند و همواره در حال نوشدن می‌باشد . در این میان انسان بی همتاست چون از داده های درهم و برهم ، اثری هنری و یا علمی پدید می آورد انسان توانایی آن را دارد که الگوهای تنظیمی خود را خلق کند.

– نظریه تداعی گرایی^[۵۳] : تداعی گرایی به ‌عنوان مکتب مسلط روانشناسی قرن نوزدهم امریکا و انگلستان که ریشه در افکار و عقاید جان لاک دارد اذعان می‌کند ایده های جدید ، از ایده های قدیم و به وسیله آزمون و خطا حاصل می‌شوند به عبارت دیگر وقتی که ایده ای خاص در ذهن ظاهر شود ایده مرتبط نیز بلافاصله در ذهن متداعی می‌گردد هرقدر این دو ایده بیشتر، تازه تر و واضحتر بهم مرتبط باشند. احتمال همراه شدن آن ها ‌بیشتر خواهد بود. ‌بنابرین‏ سه اصل مهم فروانی^[۵۴] ، تازگی^[۵۵] و وضوح^[۵۶] در نظریه تداعی گرایی مهم هستند. ایده های تازه در واقع ترکیبی از ایده های قدیم هستند که از نو سازماندهی شده اند . تفکر خلاق نیز چیزی جز برقراری ارتباطات ذهنی^[۵۷] نیست وهرچه انسان قادر به تداعی بیشتری باشد خلاقیت بیشتری خواهد داشت .

– نظریه گشتالت^[۵۸] : کلی نگری شاکله نظریه گشتالت را تشکیل می‌دهد. فلذا خلاقیت نیزعبارت از بازسازی الگوهایی است که ساختار ناقص دارند و ذهن در صدد تکمیل آن است به عبارتی دیگر تفکر خلاق معمولا با وضعیتی مسئله دار شروع می شود که از جهاتی ناتمام است و نهایتاً ذهن جهت کامل و هماهنگ کردن آن فعال شده و راه های جدیدمی یابد .

نظریه روانکاوی^[۵۹]:(خلاقیت به ‌عنوان نتیجه تصعید^[۶۰] و پالایش روانی^[۶۱] و تعادل حیاتی^[۶۲])همواره مفهوم روانکاوی نام زیگموندفروید^[۶۳] (۱۹۴۹)یکی از تاثیرگذارترین متفکرین تاریخ جهان و واضع تئوری روانکاوی را تداعی می‌کند. روانکاوی فروید ، بیش از هرمکتب دیگری ایده هایی بنیادی ‌در مورد خلاقیت ارائه داده است که رهنمودی برای پژوهش‌های علمی مربوط است . فروید معتقد بود خلاقیت و هنر در واقع نوعی تطهیر عاطفی و پالایش روانی است که موجب حفظ سلامتی انسان می شود. به زعم او هنرمند خلاق کسی است که هنر را وسیله ای برای ابراز تعارضات درونی خود قرار داده و تمایلات مطرود و سرگوفته را در قالب پذیرفته شده ای ظاهر می‌سازد که در غیر این صورت می بایست شاهد روان نژندی فرد باشیم. به نظر فروید رشد و تعادل روانی فرد درگرو تعادل صحیح بین نیروهای خلاقه و نیروهای متهاجم(تا حدودی با برتری نیروهای خلاقه)بستگی دارد. فروید زندگی و هر نوع گرایش مثبت به آن را ناشی از یک نیروی غریزی بنام اروس^[۶۴] ( نام خدای عشق در یونان قدیم وسمبل غریزه عشق به زنده ماندن ) می‌داند که سرمنشاء همه نیروهای خلاقه و حیاتی است . در مقابل از نیروی غریزی دیگری بنام تاناتوس^[۶۵] (نام خدای مرگ و برادر هوپنوس^[۶۶] که خدای خواب در نزد یونانیان قدیم بود) نام می‌برد که مانع خلاقیت و انرژی حیاتی است (وهاب زاده،۱۳۶۶،ص۲۰). او معتقد بود خاستگاه خلاقیت ، در تعارضی^[۶۷] است که در ذهن ناخودآگاه وجود دارد و ذهن پیوسته در پی حل آن است که در صورت حل موجه و موفقیت آمیزمنجر به خلاقیت می‌گردد(با کمک بخش خودآگاه شخصیت) و گرنه آن تعارض واپس زده شده و یا در شکل بیماری (روان نژندی^[۶۸] ) ظاهر می‌گردد(مغایر راه حل بخش خودآگاه شخصیت ). ‌بنابرین‏ خلاقیت و روان نژندی هر دو ریشه واحد در تعارضات ناخودآگاه فرد دارند یعنی هم فرد خلاق و هم فرد روان نژند با یک نیروی واحد هدایت می‌شوند . شخص خلاق ، در واقع میزان کنترل “خود”^[۶۹] بر روی “نهاد”^[۷۰] را کم کرده و اجازه می‌دهد اندیشه‌های آزادخیز^[۷۱] ناخودآگاه بروز داده شوند یعنی تکانه های خلاق^[۷۲] از سطح ناخودآگاه به سطح خودآگاه آیند. به نظر فروید خلاقیت ماهیتی چون غذا دارد. به وسیله غذا تنش درونی و عدم تعادل ناشی از گرسنگی فرد رفع می‌گردد به وسیله خلاقیت نیز تنش فرد برطرف می‌گردد.در هر حال به زعم فروید خلاقیت ریشه بیمارگونه داشته و نتیجه عدم تعادل و تعارضات درونی است . فروید معتقد بود جوامع اساسا نسبت به رفتار خلاقانه حالت تدافعی و حتی سرکوبگر دارد .

روانکاوان و پیروان جدید فروید معتقدند خلاقیت نه در ناخودآگاه ، بلکه ریشه در نیمه آگاه دارد ، ذهن نیمه آگاه به دلیل داشتن آزادی در جمع‌ آوری ایده ها ، مقایسه و آرایش مجدد آن ها ، سرچشمه خلاقیت به شمار می‌آید. افرد خلاق لزوماً دارای زمینه‌های بیمارگونه و آشفتگی روانی نیستند بلکه همچون افرادی دارای چهارچوب شخصیتی محکم هستند تا بتوانند به عمق ناخودآگاه خود مراجعه و پس از کشفیات خلاقانه سالم به واقعیت برگردند. اریک فروم(۱۹۴۱) بیان می‌دارد که خلاقیت در شرائط سلامتی و هماهنگی فعالیت روانی بروز داده می شود(کفایت،۱۳۷۳، ص۲۳).او پنج طرح شخصیتی را که شامل شخصیت پذیرا ، بهره کش ، سوداگر ، محتکر و سازنده است توصیف می کند که آخرین آن ها نمونه کامل شخصیت رشد یافته بوده و ویژگی مهم آن ” عشق به خلاقیت “است . چهارچوب نظریه فروم در تأیید نقش ویژه عوامل محیطی و فرهنگی است که به شخصیت افراد شکل می‌دهد. او می‌گوید ” افراد محصولی از فرهنگ خویش هستند” براین اساس در جوامع صنعتی ، انسان‌ها دچار از خودبیگانگی^[۷۳] می‌شوند(وهاب زاده ، ۱۳۶۶، ص ۳۳ و۳۴).

۱-۲ ارزیابی خودکارآمدی در سنین مختلف

نخستین تجربه ­های سازنده­ خودکارآمدی در والدین متمرکز است. این تمرکز با افزایش سن کودک و گسترش یافتن جهان او تحت تأثیر خواهران، برادران و همسالان قرار ‌می‌گیرد. مدارس از طریق تأثیر گذاشتن بر رشد قابلیت ­های شناختی و مهارت­ های حل مسئله، که هر دو برای شرکت مؤثر در همه جنبه­ های زندگی لازم­اند، در خودکارآمدی تأثیر می­گذارند. مدارس می ­توانند خودکارآمدی دانش آموزان ضعیف و دارای پیشرفت اندک را با بهره گرفتن از گروه­بندی بر حسب استعداد نابود کنند. این عمل، اعتماد به­نفس کسانی را که در گروه ­های ضعیف قرار داده ‌شده‌اند، پایین می ­آورند. خودکارآمدی در دوران نوجوانی به اعتماد­های اولیه نسبت به توانایی‌های شخصی بستگی دارد در دوره جوانی خودکارآمدی تأثیر زیادی بر سازگاری در زندگی زناشویی، پدر و مادر شدن و تسلط و چیرگی بر شغل می­ گذارد. در دوره میانسالی با توجه به اینکه افراد دائماً توانایی­ ها، مهارت ­ها و هدف­هایشان را ارزیابی ‌می‌کنند، همواره با منابع تازه­ای از فشار روانی روبه­رو می­شوند. ارزیابی خودکارآمدی در سنین پیری دشوار است، تنزل توانایی‌های جسمی و ذهنی، بازنشسته شدن از کار فعال و کناره­گیری از زندگی، افق جدیدی از خودارزیابی را ایجاد می­گند. کاهش خودکارآمدی ناشی از این ارزیابی­ها بر کارکردهای جسمی و ذهنی، مانند فعالیت­های جنسی، بدنی و فکری، تأثیر منفی دارد. به­ طور خلاصه، احساس خودکارآمدی پایین باعث کاهش کارکرد شناختی و رفتاری فرد و از دست رفتن تدریجی علایق و مهارت­ های او می­ شود. الیس^[۳۶] باور­های نامعقول را سبب بروز هیجانات منفی نامناسبی مثل کم­رویی افراطی، احساس گناه، تحمل کم ناکامی، احساس بی­عرضه بودن، کمال گرایی افراطی، عصبانیت، آزردگی شدید از اطرافیان و خودکارآمدی پایین می­داند و برای مقابله با آن با بهره گرفتن از فنون درمان عقلانی-هیجانی (A-B-C)^[37] توصیه به کشف باور­های نامعقول می­ کند که با کنار گذاشتن آن­ها ‌می‌توان با مشکلات مقابله کرد، خودکارآمدی خود را افزایش داد و زندگی شادمانه­ای به­دست آورد.(ترجمه­ی فیروز­بخت، ۱۳۸۷). در یک بررسی آزمودنی­هایی از هر دو جنس برای رقابت در یک مهارت حرکتی شرکت داشتند. باورهای خودکارآمدی آن ها در یک گروه با گفتن این که «با فردی رقابت ‌می‌کنند که از ناحیه زانو آسیب دیده است » (خودکارآمدی بالا) و در گروه دیگر، با بیان اینکه «آن ها با یک ورزشکار حرفه­ای روبه­رو هستند»(خودکارآمدی پایین) دست­کاری شد. در نهایت عملکرد گروه اول با گروه دوم به وضوح متفاوت بود. (پروین و جان،۲۰۰۱; ترجمه جوادی و کدیور، ۱۳۸۴).

۱-۳ احساس خودکارآمدی

این­که تا چه اندازه­ای معیارهای رفتار خود را درست برآورد کنیم، احساس کارایی ما را تعیین می­ کند. در سیستم بندورا، احساس کارایی به به احساس­های کفایت، شایستگی وقابلیت در کنار آمدن با زندگی اشاره دارد. برآورده ساختن و حفظ کردن معیارهای عملکرد، احساس کارایی را بالا می­برد. ناکامی در برآورده ساختن و حفظ­کردن آن ها، آن را پایین ‌می‌آورد. افرادی که احساس کارایی پایینی دارند، احساس ‌می‌کنند که درمانده هستند و نمی ­توانند رویدادهای زندگی خود را کنترل کنند. آن ها معتقدند که هر گونه تلاشی که ‌می‌کنند بیهوده است. وقتی آن ها با موانعی روبرو می­شوند، چنان­چه تلاش مقدماتی آن ها برای برخورد کردن با مشکلات بی­ثمر باشد، سریعاً قطع امید ‌می‌کنند. کسانس که احساس کارایی بسیار پایینی دارند حتی سعی نمی­کنند کنار بیایند زیرا متقاعد ‌شده‌اند که هر کاری که انجام می­ دهند بی­فایده است. احساس کارایی پایین می ­تواند انگیزش را تخریب کرده، سطح آرزوها را پایین آورد، در توانایی‌های شناختی اختلال ایجاد کند و بر سلامت جسمانی تاًثیر ناگوار بگذارد. افرادی که احساس کارایی بالایی دارند معتقدند که می ­توانند به نحو مؤثری با وقایع و موقعیت­ها برخورد کنند. چون آن ها انتظار دارند که در غلبه کردن بر موانع موفق شوند، در کارها استقامت به­خرج می­ دهند و اغلب در سطح بالا عمل ‌می‌کنند. آن ها در مقایسه با کسانی که احساس کارایی پایینی دارند به توانایی­هی خود اطمینان بیش­تری دارند و خودناباوری ناچیزی نشان می­ دهند. آن ها مشکلات را به جای تحدید چالش می­دانند و فعالانه در جست­و­جوی موقعیت­های تازه هستند. احساس کارایی بالا ترس از شکست را کاهش می­دهد، سطح آرزوها را بالا می­برد و توانایی حل مسأله و تفکر تحلیلی را بهبود می­بخشد. (شولتز، ۱۹۹۰؛ ترجمه­ سید­محمدی، ۱۳۸۸).

۱-۳-۱ سن وتفاوت­های جنسیت

احساس کارایی یا خودکارآمدی در نتیجه­ جنسیت و سن تفاوت دارد. پژوهش انجام شده ‌در مورد کودکان و بزرگسالان نشان می­دهد. مردان به طور متوسط در احساس کارایی نمرات بالاتری نسبت به زنان می­ گیرند. این تفاوت­های جنسیت بین بیست تا سی سالگی به اوج می­رسد و در سال­های بعدی اُُفت می­ کند. احساس کارایی در هر دو جنس، در طول دوران کودکی و جوانی افزایش می­یابد در میان­سالی به اوج می­رسد، و بعد از ۶۰ سالگی افت می­ کند. (شولتز، ۱۹۹۰؛ ترجمه­ سید­محمدی، ۱۳۸۸).

۱-۳-۲ ظاهر جسمانی

بندورا معتقد است ظاهر جسمانی می ­تواند بر تقویتی که افراد از دیگران دریافت ‌می‌کنند و ‌بنابرین‏ نحوه­ای که آن ها ‌در مورد خودشان احساس ‌می‌کنند تأثیر بگذارد. (همان منبع).

در تحقیقی که روی نوجوانان هلندی اجرا شد، معلوم شد که احساس کارایی پایین با سطح بالای اضطراب و روان­رنجورخویی ارتباط داشت. (همان منبع).

۱-۴ مراحل رشد سرمشق­گیری و احساس کارایی

۱-۴-۱ کودکی

اگر افراد مطمئن باشند که می ­توانند از عهده­ تکالیف دشوار برآیند، تلاش جدی­تری برای موفق شدن ‌می‌کنند. به افرادی که در موقعیت خاصی کارایی شخصی ندارند، ‌می‌توان آموزش داد که به توانایی خود برای موفق شدن بیش­تر اعتماد کنند و بدین ترتیب، احساس ارزشمندی و امکان موفقیت خود را تقویت کنند. (هالجین و ویتبورن^[۲۶]، ۲۰۰۳; ترجمه­ی سید محمدی، ۱۳۸۷).

خودکارآمدی به بنیه­ی شخصیتی فرد در رویارویی با مسائل در رسیدن به اهداف و موفقیت او اشاره دارد و بیش­تر از این که تحت تأثیر هوش و توان یادگیری دانش ­آموز باشد، تحت تأثیر ویژگی­های شخصیتی از جمله خود باوری (اعتماد­ به ­نفس^[۲۷])، تلاش­­گر بودن و تسلیم شدن(خودتهییجی^[۲۸])، وارسی علل عدم موفقیت به هنگام ناکامی (خودسنجی^[۲۹])، آرایش جدید مقدمات و روش­های اجتماعی رسیدن به هدف (خودتنظیمی^[۳۰]) و تحت کنترل درآوردن تکانه­ها(خودرهبری^[۳۱]) قرار دارد. (بهرامی، ۱۳۸۶؛ به نقل از پورجعفردوست، ۱۳۸۶).

یکی ازاهداف آموزش و پرورش در همه جوامع،کمک به فرد برای کسب خودکارآمدی است. برای اینکه یک فرد در بزر گسالی کارآمد باشد، باید این خصوصیت را از دوران طفولیت و دانش­آموزی یاد بگیرد. معلمان نیز در این مسیر به عنوان الگویی مؤثر در جهت آموزش کارآمدی نقش مهمی ایفا ‌می‌کنند.

(سیف، ۱۳۸۶)

کارآمدی یک توانایی زایشی است و پنج مؤلفه­ی خودباوری (اعتماد به نفس، حل مسئله، تفکر مثبت وخودپنداره^[۳۲])، خودتنظیمی(خویشتن­داری، نظم بخشیدن به افکار و رفتار خود برای رسیدن به هدف مورد نظر)، خودسنجی(خودارزشیابی)، خودرهبری(مثبت­گرایی، کنترل رفتارهای خود به منظور رسیدن گام­به­گام به هدف مورد نظر و خودتهییجی(ایجاد انگیزه در خود و مبارزه با شکست را شامل می­ شود (بهرامی، ۱۳۸۶، به نقل پور از جعفردوست، ۱۳۸۶).

فاطمه ترک لادنی در زمستان ۱۳۸۹ در تحقیقی تحت عنوان« تاثیر خودکارآمدی بر موفقیت افراد در زندگی» که در مدرسه پیش دانشگاهی شاهد حضرت مهدی (ع)، ناحیه ۵ اصفهان انجام داد ‌به این نتیجه دست یافت که خودکارآمدی به عنوان یک عامل شناختی می ­تواند به افراد کمک کند و مسیر رسیدن به موفقیت را برایشان هموار سازد؛ ‌بنابرین‏، شناخت این عامل در راه­های تقویت آن برای پیشبرد اهداف در زندگی اهمیت فراوان دارد. پس ادراک فرد از کارآمدی خود به عنوان میانجی شناختی عمل انسان است. این ادراک بر تفکر و عمل انسان تأثیر می­ گذارد.

هنگامی که ما رفتارمان را نظم می­بخشیم، در واقع به عمل مشاهده­ خود^[۳۳] می­پردازیم و پیامد­های عملکردمان را برحسب معیارها و اهدافمان ارزیابی می­کنیم. از سودی دیگر، ‌بر اساس توانایی‌های کلی خود، به نتیجه­هایی مانند « من در جبر خوب هستم» و «من در شنا کردن ضعیف هستم» می­رسیم. بندورا این قضاوت­های کلی را ارزیابی­های خود کارآمدی^[۳۴] می­نامد. در سال‌های اخیر، خودکارآمدی، موضوع اصلی کارهای بندورا بوده است. بندورا اعتقاد دارد که ارزیابی­های خودکارآمدی، تأثیر عمیقی بر سطح انگیزش ما دارد. هنگامی که اعتقاد داشته باشیم در تکالیف به خوبی عمل می­کنیم، با وجود مکث­های موقت روی آن ها، سخت تر و با پشتکار بیشتر کار می­کنیم. هنگامی که به توانایی­هایمان شک می­کنیم، با انرژی کمتری کار می­کنیم و احتمال بیشتری وجود دارد که هنگام روبرو شدن با اولین مشکل، آن را رها سازیم. البته این امکان وجود دارد که فرد،توانایی خود را کمتر از حد، تخمین بزند، این موضوع بویژه هنگامی که احتمال آسیب جسمانی وجود داشته باشد، صادق است.اگر ما توانایی خود را در ورزش اسکی، بالا تخمین بزنیم، در یک سراشیبی زمین می­خوریم و به شدت آسیب می­بینیم. با این حال بندورا به طور کلی معتقد بود که خوب است ما استعداد­های خود را بالا تخمین بزنیم و معتقد باشیم که موفق می­شویم. زندگی با مشکلات، ناملایمات، شکست­ها، موانع و بی­ عدالتی همراه است.(شولتز، ۱۹۹۰؛ ترجمه­ سید­محمدی، ۱۳۸۸). ‌بنابرین‏ خودکارآمدی خوشبینانه، سودمند است. «افراد پر­تلاش، آن­قدر در خودشان احساس نیرومندی ‌می‌کنند که قادرند تلاش فوق­العاده­ای از خود نشان دهند و شکست­های زیادی را که به آن ها دچار می­شوند، تحمل کنند.» (شولتز، ۱۹۹۰؛ ترجمه­ سید­محمدی، ۱۳۸۸).

باورهای خودکارآمدی پایه و اساس فعالیت انسان است. افرادی که خودکارآمدی بالایی دارند، انتظارشان در نتیجه ­گیری موفق نیز بالا است. در مقابل افرادی که به توانایی‌های خود تردید دارند، شانس خود را در موفقیت کاهش می­ دهند. افراد دارای کارآمدی بالا، معتقدند که می ­توانند به صورت مؤثر با رویدادها و شرایطی که روبرو می­شوند برخورد نمایند. از آنجایی که آن ها در غلبه بر مشکلات، انتظار موفقیت دارند، در انجام تکالیف استقامت نموده و اغلب در سطوح بالاتری عمل ‌می‌کنند. این افراد در مقایسه با اشخاصی که خودکارآمدی ضعیفی دارند به توانایی‌های خود اطمینان بیشتری داشته و تردید کمی نسبت به خود دارند. آن ها مشکلات را چالش می­بینند نه تهدید و فعالانه در جستجوی موقعیت­های جدید هستند (لیاو^[۳۵]، ۲۰۰۹).

تقویت و توجه به ویژگی خودکارآمدی در عملکرد معلمان ، مستلزم شناسایی عوامل ‌پیش‌آیندی یا تعیین‌کننده آن می‌باشد. یکی از عوامل مهمی که بر، برداشت فرد نسبت به توانایی خود اثر می­ گذارد، چگونگی شخصیت و سنخ های شخصیتی او می‌باشد. (شولتز، ۱۹۹۰؛ ترجمه­ سید­محمدی، ۱۳۸۸).

۱-۱ خودکارآمدی و مراحل رشد

ز) تشفی خاطر بزه دیده

ارضای خاطر بزه دیده از جرم یا اولیای او می‌تواند یکی از اهداف مجازات باشد. جایی که ماهیت جرم علیه حقوق الناس است، اعمال مجازات های اسلامی، رضایت خاطر آسیب دیدگان از جرم را در نظر داشته است. در باب جنایت علیه جان یا عضو، حق قصاص به اولیای دم و بزه دیده قرار گرفته است. ^[۱۳۸] شفاعت از مجرم نیز به اذن بزه دیده بستگی دارد. پذیرش توبه درباره حق العباد به رضایت صاحب حق، وابسته است. این مسائل در جهت رضایت خاطر قربانی جرم یا اولیای او قابل تحلیل و ارزیابی هستند؛ زیرا هر گونه جرم که علیه اشخاص رخ می‌دهد، عواطف و احساسات بزه دیده و بستگان او را جریحه دار می‌سازد.

با توجه به آنچه در باره اهداف مجازات های اسلامی بیان شد، ‌به این نتایج می‌رسیم که نظام کیفری اسلام، در قانون گذاری و اعمال مجازات های بدنی، راه اعتدال را انتخاب ‌کرده‌است، به گونه ای که فقط عدالت و سزادهی یا کارکرد های فردی و اجتماعی مجازات را به تنهایی در نظر نداشته، بلکه ترکیبی از این دو راه را در نظر گرفته است. در این رویکرد اجرای عدالت و استحقاق مجرم به پس دادن جزای رفتار مجرمانه خود، در قالب مجازات از یک طرف، و توجه به آثار و کارکردهای فردی و اجتماعی مجازات از قبیل اصلاح مجرم، بازدارندگی و پاسداری از کیان جامعه، از سوی دیگر، مورد توجه است. پذیرش عفو شخصی یا خصوصی، سقوط مجازات با توبه در شرایط خاص، گواهی بر این امر است که اسلام بر اجرای مجازات و عدالت در هر شرایطی تأکید نمی ورزد. ممکن است به اقتضای شرایط و مصالح اجتماعی، نوع و کیفیت اجرای مجازات ها دچار تغییر شود یا بنا به اقتضای مصالح شخصیتی فرد مجرم، اجرای مجازات متوقف گردد. اگر مجازات ها نتواند اهداف مورد نظر را تأمین کند یا در شرایط خاصی، آثار نامطلوبی در پی داشته باشد، در این صورت، اجرای مجازات به صلاح نخواهد بود و مشروعیت خود را از دست خواهد داد و باید به مجازات جای گزین روی آورده یا چاره ی دیگر اندیشید. ‌به این ترتیب، با تبیین اهداف مجازات اسلامی بر اساس آیات و روایات، ‌به این نتیجه می‌رسیم که هدف قانون گذار مجازات اسلامی از اعمال مجازات ها از جمله مجازات های بدنی، با توجه به اصول حاکم بر مجازات ها به ویژه تناسب جرم و مجازات، دستیابی به اهداف عالی انسانی و جامعه ای آرام و امن است.

گفتار دوم: اهداف مجازات در حقوق جزای غرب و اسناد حقوق بشری

فلسفه مجازات، از مباحث مهم حقوق جزای عمومی است و مجازات از دیدگاه روان شناسی، جامعه شناسی، کیفر شناسی و حقوق، قابل بررسی و ارزیابی است. در این میان، نگاه فلسفی به مجازات در فکر پاسخ گویی به مسائل فلسفی و اهداف مجازات است. می توان گفت در دوره های اولیه حیات اجتماعی، ارضای حس انتقام خواهی قربانی جرم و باز پروری احساسات جریحه دار شده وی، توجیه گر مجازات و اهداف آن شمرده می شد. از این رو، به باور پرادل « کیفر در گذشته، وسیله ای برای اعاده آبروی از دست رفته بزه دیده و هم زمان، برای تأیید مجدد حیثیت و قدرت وی، با توهین به شخص توهین کننده ( مجرم) [ بود] چندان که او را خوار کند.»^[۱۳۹] در دوره های اولیه، نگاه به مجازات، ” بزه دیده محور” بود. هدف مجازات را در این می دیدند که منزلت و حیثیت قربانی جرم اعاده گردد یا روان آسیب دیده او التیام یابد. در همان عصر، کسانی ‌به این موضوع پی بردند که مجازات انتقام جویانه و بزه دیده محور، نمی تواند مبنای جدی و عقلانی برای اعمال کیفر باشد. به همین دلیل، نظریه ” جرم محور” مطرح شد.

در مرحله دوم از توجیه مجازات، بر ” جرم” تکیه شد و هدف اصلی از مجازات، اعمال کیفر بر مجرم به تناسب جرم، اعلام گشت. با جرم محوری، عدالت و نظم به هم ریخته دوباره باز می‌گردد و کیفر باید مطابق جرم ارتکابی باشد و در صورت مشابهت جرم با کیفر، تعادل در جامعه برقرار خواهد شد. در این مرحله، پیشرفت و تحول نسبت به کاهش اندیشه انتقام جویی به خوبی مشهود است؛ زیرا بزه کار دیگر نابود یا تحقیر نمی شود، بلکه فقط باید به اندازه رفتار بدی که مرتکب شده است، کیفر را پذیرا شود. ^[۱۴۰]

سومین تحول در فلسفه مجازات، زمانی است که کیفر متوجه بزهکار و جامعه می شود و کیفر برای رسیدن به اهداف و نتایج خاصی ‌در مورد مجرم و نیز جامعه اعمال می‌گردد. مشروعیت مجازات نیز به تحقق این اهداف بستگی دارد که به دیدگاه ” سودمندی” معروف است، برخلاف مرحله دوم تحول که به ” سزادهی” توجه داشت.

اینک به بیان و بررسی بیشتر فرایند تحول در اندیشه اهداف کیفری در دنیای غرب می پردازیم و نظریه های مربوط به فلسفه و اهداف مجازات در نظام کیفری غرب را در دیدگاه اندیشمندان غربی می کاویم. باید دانست اسناد حقوق بشری از همین اندیشه ها اثر پذیرفته اند.

(الف) دیدگاه سزادهی

این دیدگاه در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم به صورت رسمی مطرح شد و توجه فیلسوفان و حقوق دانان را به اهداف مباحث کیفری جلب کرد. این دیدگاه در اعتراض به مکتب” سودگرایانه” پدید آمد، ولی ریشه‌های تاریخی آن به زمان سقراط، افلاطون و ارسطو بر می‌گردد. ^[۱۴۱]

در پژوهشی دکتر منصور سودانی و شمس الدین نادی (۱۳۸۹)، به بررسی رابطه افسردگی با باورهای غیرمنطقی دانشجویان پسر دانشکده مهندسی دانشگاه شهیدچمران اهواز پرداختند. هدف این پژوهش “بررسی رابطه افسردگی با باورهای غیرمنطقی دانشجویان پسر دانشکده مهندسی دانشگاه شهیدچمران اهواز” بود. طرح تحقیق از نوع همبستگی بود. نتایج نشان داد بین افسردگی با باورهای غیرمنطقی رابطه معناداری وجود دارد (۰۰۱/۰p<.). رگرسیون به روش مرحله ای نشان داد که افسردگی پیش‌بینی کننده باورهای غیرمنطقی می‌باشد.

در پژوهشی رضایی به مقایسه بهزیستی روانی، اضطراب اجتماعی و خشم در زنان متقاضی طلاق و عادی ساکن شهر اردبیل پرداخت. روش این پژوهش از نوع علی- مقایسه ای و جامعه آماری نیز کلیه زنان متقاضی طلاق و عادی شهر اردبیل در سال۹۳-۹۲ بودند. از این جامعه، ۵۰ نفر زن (۲۵ زن متقاضی طلاق و ۲۵زن عادی) با روش نمونه گیری تصادفی خوشه‌ای انتخاب شدند. برای جمع‌ آوری داده ها از پرسشنامه بهزیستی روانی ریف، اضطراب اجتماعی لایبوویتز و پرسشنامه خشم چندبعدی سیگل استفاده شد. اطلاعات به دست آمده، با بهره گرفتن از تحلیل واریانس چند متغیری مورد تجزیه تحلیل قرار گرفت. یافته ها نشان داد که بین زنان متقاضی طلاق و عادی از لحاظ بهزیستی ذهنی، اضطراب اجتماعی و خشم تفاوت معناداری وجود دارد و زنان عادی ‌از پذیرش خود، روابط مثبت، تسلط برمحیط، زندگی هدفمند ورشد فردی بیشتری نسبت به زنان متقاضی طلاق برخوردارند، اما در مؤلفه‌ ی خودمختاری این تفاوت معنادار نشد. و ترس از ارزیابی منفی و اجتناب اجتماعی در زنان متقاضی طلاق بیشتر از زنان عادی بود همچنین انگیختگی خشم، نگرش خصمانه، خشم بیرونی و خشم درونی زنان متقاضی طلاق بیشتر از زنان عادی گزارش شد. اما ‌در مولفه موقعیت های فراخوان خشم این تفاوت معنا دار نشد. نتایج این تحقیق نشان داد که زنان در قبال وضعیت زندگی زناشویی نابسامان احساس درماندگی کرده و اضطراب اجتماعی و خشم بیشتری را تجربه می‌کنند در نتیجه این عوامل منجر به پایین آمدن بهزیستی روانی در این زنان می شود.

پژوهشی توسط ایوانی (۱۳۹۰)، با هدف تعین سهم هریک از طرح واره های ناسازگار اولیه، به عنوان متغیر ملاک در تبیین کیفیت رابطه دوستی با جنس دیگر (تعارض، حمایت و عمق ادراک شده) و پریشانی روان شناختی (علائم افسردگی و اضطراب)؛ همچنین تعیین سهم پریشانی روان شناختی و کیفیت رابطه با جنس دیگر در تبیین یک دیگر، در جمعیت دختران دانشجوی درگیر در رابطه دوستی با جنس دیگر، انجام گرفت. طرحواره های ناسازگار اولیه که توسط یونگ معرفی شده اند فرد را در زمان روبرویی با آسیبی مانند تعارض در رابطه، در معرض اسیب های روانی قرار می‌دهند. همچنین بر کیفیت روابط عاشقانه نیز تاثیر منفی دارند.

یک پژوهش توسط لطف آبادی (۱۳۸۹)، با هدف بررسی اثربخشی گروه‌درمانی‌شناختی متمرکز بر طرحواره در کاهش علائم افسردگی دانشجویان انجام پذیرفت. پژوهش حاضر کاربردی و ازنوع شبه آزمایشی و طرح پیش‌آزمون- پس‌آزمون با گروه کنترل توجه است. جامعه آماری این پژوهش شامل همه دانشجویان دختر دانشگاه محقق اردبیلی بود که در سال تحصیلی ۸۹-۸۸ مشغول به تحصیل بودند و از افسردگی رنج می‌بردند. شیوع مادام العمر افسردگی را حدود ۱۵ درصد و در زنان ۲۵ درصد برآورد کرده‌اند. چون تعداد کل دانشجویان دختر برابر با ۴۰۰۰ نفر می‌باشد و چون شیوع افسردگی برابر با ۱۵% برآورد می‌شود لذا کل جامعه آماری ۶۰۰ دانشجو برآورد شده‌است. با بهره گرفتن از روش نمونه‌گیری در دسترس از میان دانشجویان دختر دانشگاه محقق اردبیلی که در تست افسردگی بک نمره‌ای بین ۱۹ تا ۲۹ کسب کردند، ۲۶ نفر انتخاب شدند و در دو گروه آزمایش و کنترل توجه جایگزین شدند. سپس پرسشنامه طرحواره‌های ناسازگار اولیه یانگ (فرم کوتاه) با ضریب پایایی ۹۴/۰ و پرسشنامه افسردگی بک با ضریب پایایی ۸۶/۰ در پیش‌آزمون برای هر دو گروه اجرا شد. در گروه آزمایش مداخله از نوع گروه‌درمانی شناختی متمرکز بر طرحواره انجام شد. پس از پایان دوره ۱۰ جلسه‌ای درمان (هفته‌ای دو جلسه به مدت ۹۰ دقیقه) بار دیگر پرسشنامه طرحواره‌های ناسازگار اولیه یانگ (فرم کوتاه) و پرسشنامه افسردگی بک به عنوان پس‌آزمون در هر دو گروه اجرا گردید. نتایج حاصل از تحلیل آماری با آزمون‌های تحلیل واریانس چند متغییره و آزمون t مستقل نشان داد که گروه‌درمانی شناختی متمرکز بر طرحواره در مقایسه با گروه کنترل توجه، به طورمعنی‌داری (۰۰۰/۰p<) باعث کاهش نمره کلی در پرسشنامه طرحواره‌های یانگ شده است. ‌در مورد هر یک ازطرحواره‌ها به طور جداگانه نتایج حاصل از تحلیل واریانس چند متغیره نشان داد که جز در طرحواره انزوای اجتماعی / بیگانگی(۰۵۷/۰p<) و طرحواره گرفتار/ خود تحول‌نیافته (۰۷۴/۰p<)، درمان بر کاهش نمرات سایر طرحواره‌ها به طور معنی‌داری مؤثر بوده است. همچنین نتایج حاصل از آزمون آماری t مستقل نیز تفاوت معنی‌داری را در کاهش نمرات افسردگی در گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل توجه، پس از درمان نشان داد. همچنین نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون چند متغیره نشان داد که طرحواره‌های محرومیت هیجانی، معیارهای سرسختانه و استحقاق نیز می‌تواند ۶۵ درصد واریانس افسردگی را با بهره گرفتن از آزمون بک تبیین کنند.